19 Νοε 2010

FUENTES GRIEGAS EN EL HERBARIO DE PSEUDO-APULEYO: LA CURA DE LA VERBENA CONTRA LA MORDEDURA DEL PERRO RABIOSO* M .ª Teresa Santamaría Hernández Universidad de Castilla-La Mancha

Una de las características fundamentales del Herbario de Ps. Apuleyo es su condición de texto elaborado a partir de la incorporación de datos procedentes de diversas fuentes de tipo médico, griegas o latinas, de manera que se puede considerar que parte de su originalidad radica precisamente en aglutinar esos datos siempre con la perspectiva práctica que domina este y otros escritos de la medicina latina tardía. El hecho de que este Herbario fuera un texto práctico facilitó que progresivamente fuera sufriendo alteraciones y adiciones en las distintas curas agrupadas en cada hierba1.
Fechado normalmente en su estado más antiguo sobre el siglo IV d.C. y con una amplia y compleja transmisión manuscrita, este texto gozó de una notable difusión en la Edad Media, frecuentemente junto con otros pertenecientes al mismo corpus, como el De taxone liber o el Liber medicinae ex animalibus de Sexto Plácido2.
La complejidad del texto, disfrazada en parte por una edición que no refleja el estado real del mismo tal como ha llegado a nosotros3, exige todavía hoy un estudio minucioso sobre todo de los fragmentos cuyas fuentes no han sido aún identificadas, como prueba el hecho de que algunos de ellos, de aparente y sintética sencillez, ofrecen de vez en cuando datos sorprendentes y hasta ahora desconocidos.
Precisamente uno de los terrenos todavía no suficientemente explorados es el de las fuentes, sobre las que habría que realizar un estudio que, ademásde analizar minuciosamente cada fragmento, intente detectar la existencia de aquellas incluso no conservadas y las circunstancias de transmisión de las mismas. Necesario es también en este sentido considerar, junto a las fuentes latinas ya identificadas, la posibilidad de la presencia de originarias fuentes griegas, aunque hayan llegado por la vía de la traducción latina4. Esto es especialmente interesante en un texto que, además de la doctrina, tiene también elementos formales en común con la expresión de la medicina de otros textos griegos, anteriores o no5.



Un buen ejemplo de esta situación es el fragmento del Herbario sobre el que realizamos el presente trabajo, la cura Ad canis rabidi morsum et idrofoba de la herba verbenaca (3.9 en la edición de Howald-Sigerist). En esta cura, después de una breve recomendación (Herbam uerbenacam ad uulnus inponito) que se acerca a la estructura básica de otras del Herbario, aunque le faltaría el segmento final con la expresión del resultado del tipo facillime sanat, persanat, etc.6, sigue un fragmento más extenso que, lejos de ofrecer las concisas y claras indicaciones que encontramos otras veces, describe un procedimiento que, tal como se presenta, más que para curar la mordedura del perro rabioso, sirve para averiguar si ha pasado el peligro. Tratándose de una mordedura de estas características, y teniendo en cuenta algunos datos que luego presentaremos, anticipamos que dicho peligro era el de contraer la hidrofobia que se suponía que afectaba a los atacados si no eran bien curados7. El procedimiento consiste, según se explica, en introducir en la herida unos granos de trigo y echarlos después a una gallina para ver si se los come, lo cual indicará que no existe ya riesgo alguno para el enfermo:
Ps. Apul. 3, 9, 30-33
Herbam uerbenacam ad uulnus inponito, tritici quoque grana integra indito uulneribus, donec humore mollita expleant, iam tumida proicito illa gallinae; si non adpetit, simili modo alia grana coicito; si sic esse coeperit, periculi sublati signum erit.
Sin embargo, junto a la mencionada diferenciación respecto a la que se supone que sería la estructura básica de las curas del Herbario, llaman la atención en esta la referencia a los granos de trigo en un capítulo sobre la verbena —lo que, en principio, podría considerarse un indicio de que se trata de una adición—, y la ausencia de una explicación más detallada del proceso curativo y de la aclaración del peligro de que se trata. Además, Howald-Sigerist no ofrecen referencias de posibles fuentes para el contraste, aunque sí lo hacen para otras curas de las doce que presenta esta hierba en su edición.
Con este punto de partida, dos son los recursos que pueden servir para arrojar luz sobre este fragmento: rastrear las fuentes conocidas de la medicina grecolatina a la búsqueda de un procedimiento similar que nos pueda informar sobre su sentido y procedencia, y revisar al menos algunos testimonios importantes de la transmisión manuscrita.
Lo primero nos lleva a descubrir que el experimento de la gallina está presente en las Eclogae medicamentorum que siguen a las Collectiones medicae de Oribasio8, y después en Aecio9 y Pablo de Egina10, que dice explícitamente haberlo tomado del primero. Reproducimos a continuación los fragmentos correspondientes a los escritos de los tres autores, que, como sabemos, ofrecen importantes semejanzas debidas a su labor de compilación y a la utilización de unos por otros11:

Orib. Ecl. med. 117, 1, 8-16
πεσούσης δὲ τῆς ἐσχάρας, τῷ εἰρημένῳ φαρμάκῳ θεράπευε, οἷον καρύοις βασιλικοῖς κατάπλασσε λειοτριβήσας ἐπιμελῶς. τῇ δ’ ἑξῆς ἐπιλύσας παράθες βρῶσιν ἀλεκτορίδι, καὶ τὰ μὲν πρῶτα οὐχ ἅψεται· εἰ δ᾽ ὑπὸ λιμοῦ βίας φάγοι, τελευτήσει. τῇ δ’ ἐπιούσῃ καὶ ταῖς ἑξῆς ἡμέραις ὡσαύτως ποίει. ὅταν δ᾽ ἡ φαγοῦσα ὄρνις μὴ ἀποθάνῃ, τότε εἰς οὐλὴν ἄγε τὸ ἕλκος, ὡς ἀπαλλαγέντος τοῦ κινδύνου τοῦ πάσχοντος. χρῶ δὲ καὶ εἰς διάγνωσιν τῷ αὐτῷ· εἰ γὰρ τὸ φαγὸν ὀρνύφιον ἐκ πρώτης μὴ ἀποθάνοι, γίνωσκε μὴ ὑπὸ λυσσῶντος δεδῆχθαι, εἰ δὲ θάνοι, τοὐναντίον.

Aët. 6, 24
διάγνωσις δέ σοι ἔστω τοῦ ἀπηλλάχθαι τοῦ κινδύνου τὸν ἄνθρωπον. Ἐκ τούτων κατάπλαττε τὸ ἕλκος καρύοις βασιλικοῖς λειοτάτοις· τῇ δ᾽ ἑξῆς ἐπιλύσας παράθου τὸ κατάπλασμα εἰς βρῶσιν ἀλεκτρυόνι ἢ ἀλεκτορίδι. Εἰ γὰρ φαγοῦσα ὄρνις μὴ ἀποθάνοι, τότε εἰς οὔλην ἄγε τὸ ἕλκος, ὡς ἀπηλλαγμένου τοῦ κινδύνου τοῦ πάσχοντος. Χρῶ δὲ εἰς διάγνωσιν τῷ αὐτῷ ἐξ ἀρχῆς· εἰ γὰρ φαγοῦσα ὄρνις τὸ ἐκ τῶν καρύων ἐν τῇ πρώτῃ ἡμέρᾳ ἐπιτιθέμενον τῷ ἕλκει κατάπλασμα, μὴ ἀποθάνοι, γίγνωσκε μὴ ὑπὸ λυσσῶντος δηχθῆναι· εἰ δὲ ἀποθάνοι, τοὐναντίον· ὡς ἐπίπαν γὰρ τοῦ πρώτου οὐδ᾽ ἅψεται· εἰ δὲ ὑπὸ λιμοῦ βιασθὲν φάγοι, τελευτήσει, εἴ γε λυττῶν εἴη ὁ κύων. Τοῦτο οὖν καθ᾽ ἑκάστην ἀλλάσσειν χρή, μέχρις οὗ φαγοῦσα ἡ ὄρνις μὴ ἀποθάνοι.

Paul. Aeg. 5, 3, 2
ἀλλ᾽ ἐπεὶ πολλάκις ἐκ τοῦ μὴ συστῆναι τέως τὸ ὑδροφοβικὸν πάθος ... τινὲς οἰηθέντες μὴ λυττᾶν τὸν κύνα τὸν δακόντα συνουλῶσαί τε σπουδάσαντες τὸ ἕλκος αὐτοὶ τοῦ πάθους αἴτιοι κατέστησαν, τῇδε τῇ δοκιμασίᾳ χρησάμενος εὑρήσεις, πότερον λυττῶντος εἴη τὸ δῆγμα ἢ οὔ. κάρυα βασιλικὰ λειοτριβήσας ἐπιμελῶς κατάπλασσε τὸ ἕλκος, τῇ δὲ ἑξῆς λαβὼν αὐτὰ παράθες εἰς βρῶσιν ἀλέκτορι ἢ ἀλεκτορίδι. καὶ τὸ μὲν πρῶτον οὐχ ἅψεται· εἰ δὲ ὑπὸ λιμοῦ πιεσθὲν φάγοι, σκόπησον· εἰ γὰρ μὴ λυττῶν εἴη ὁ δακὼν κύων, ζήσεται τὸ ὀρνίθιον, εἰ δὲ λυττῶν, τῇ ἐπιούσῃ τεθνήξεται· καὶ τότε πρὸς ἀναστόμωσιν ἐπείγου τοῦ ἕλκους. πάλιν δὲ μετ᾽ ὀλίγον τῇ δοκιμασίᾳ κέχρησο, κἀπειδὰν μὴ ἀποθάνῃ τὸ ὀρνίθιον, τηνικαῦτα τὸ ἕλκος εἰς οὐλὴν ἄγε ὡς ἀπηλλαγμένου κινδύνου τοῦ κάμνοντος. ταύτην μὲν οὖν τὴν δοκιμασίαν Ὀριβάσιος παραδίδωσιν·
De estos testimonios, el fragmento de Aecio plantea la posibilidad de retrotraer la descripción del experimento a una fuente anterior, pues está incluido en un capítulo que, según se indica en la edición renacentista, está en parte realizado a partir de Rufo de Éfeso. Y efectivamente, el fragmento aparece recogido también en la edición de este autor de Daremberg-Ruelle, aunque en la misma se plantean dudas sobre tal atribución, determinadas entre otras razones porque la tradición no es uniforme en este punto12. También encontramos un fragmento similar en el escrito toxicológico de Ps. Elio Promoto, pero la problemática e imprecisa datación del mismo, situado por su editora en el amplio período de los siglos II-VI d.C.13, impide plantear conclusiones firmes sobre la cronología de los testimonios y las posibles fuentes, lo cual no significa que no se pueda suponer que haya existido en escritos anteriores,   Léer mas

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Kαλωσόρισμα-Welcoming-Bienvenidos

Αν και καθημερινά χρησιμοποιούμε τη γλώσσα, αν και όλοι μας εκφράζουμε ισχυρές απόψεις για τη δομή της, για τις ιδιότητές της και για τη σωστή της χρήση, σπάνια σταματούμε, έστω και για μια στιγμή, για να σκεφτούμε για αυτό το θαύμα.
Οι λεγόμενοι "ειδικοί" της γλώσσας, μας μιλάνε για την "κακή" χρήση του από ανέκαθεν" ή και άλλων λέξεων, μας δίνουν διαλέξεις για την ετυμολογία τους, αλλά επιμελώς δεν μπαίνουν μέσα στο ίδιο το θαύμα της γλώσσ" ας: Το πώς στην πραγματικότητα λειτουργεί .
Σας ζητώ να σκεφτείτε για ένα μόνο λεπτό: αυτή τη στιγμή διαβάζετε αυτό το κείμενο και το κατανοείτε, αλλά, δεν έχετε συνειδητή γνώση για το πώς το καταφέρνετε!
Η μελέτη αυτού ακριβώς του μυστηρίου, είναι η επιστήμη της Γλωσσολογίας.

Η γλώσσα είναι μια ψυχολογική ή γνωσιακή ιδιότητα των ανθρώπων. Δηλαδή,υπάρχουν κάποιες ομάδες νευρώνων που δουλεύουν ασταμάτητα στον εγκέφαλό μου και μου επιτρέπουν αυτή τη στιγμή να κάθομαι εδώ και να παράγω αυτές τις ομάδες από γράμματα. Ανάλογα, σε εσάς υπάρχουν άλλες ομάδες νευρώνων που σας επιτρέπουν να κατανοείτε αυτά τα σημεία και να τα "μεταφράζετε" σε κατανοητές ιδέες και σκέψεις.

Υπάρχουν όμως κι άλλα πολλά υποσυστήματα που εμπλέκονται εδώ.
Αν εγώ, αυτή τη στιγμή, σας μιλούσα, θα παρήγαγα ηχητικά κύματα με τις φωνητικές μου χορδές και θα άρθρωνα ήχους ομιλίας με την γλώσσα, τα χείλη, τις φωνητικές χορδές. Στην άλλη άκρη, εσείς θα ακούγατε αυτά τα ηχητικά κύματα και θα τα μεταφράζατε σε ήχους ομιλίας χρησιμοποιώντας τα ακουστικά σας όργανα. Αυτή η μελέτη της Ακουστικής και της Άρθρωσης της ομιλίας ονομάζεται: Φωνητική.

Όταν πιά θα μεταφράσετε τα ηχητικά κύματα σε νοητικές αναπαραστάσεις, τα αναλύετε σε συλλαβές και τα κατηγοριοποιείτε.
Π.χ. Κάθε ομιλητής της ελληνικής γνωρίζει ότι το συμφωνικό σύμπλεγμα /χθ/ είναι επιτρεπτό στην ελληνική, αλλά το σύμπλεγμα */θχ/ όχι. Έτσι η ψευδο-λέξη /χθέτα/ μπορεί να υπάρξει, ενώ η */θχέτα/ , όχι. Αυτό το πεδίο της γλωσσικής επιστήμης εξετάζει η Φωνολογία.

Μετά θα παίρνατε αυτές τις ομάδες των ήχων και θα τις οργανώνατε σε μονάδες με σημασία ( Μορφήματα και λέξεις).
Π.χ, η λέξη "άνεργος" αποτελείται από τρία μορφήματα: το πρόθημα α(ν)-, που σημαίνει "μη/όχι", το θέμα -εργ-, που φέρει και την κύρια σημασία, και το το επίθημα -ος, που σημαίνει: (ενικός αριθμός), (ονομαστική πτώση), (αρσενικό γένος). Κι έτσι, ολόκληρη η σημασία της λέξης "άνεργος" σημαίνει στη Ν.Ε. " αυτός που δεν έχει εργασία", και αποτελεί την μελέτη της Μορφολογίας.

Κατόπιν θα οργανώσετε αυτές τις λέξεις σε φράσεις και προτάσεις.Αυτή είναι η μελέτη της Σύνταξης.

Για τα υπόλοιπα πεδία της Γλωσσολογίας θα ασχοληθούμε στις ανάλογες σελίδες όταν προκύψουν...Ευχαριστώ εκ των προτέρων,

Καλό ταξίδι στον μαγικό μας κόσμο!