Λήψη δώρου και μαγικά μέσα στα ελληνικά λαϊκά παραμύθια-Τάμαρα Κόστιτς-Παχνόγλου

*Η παρακάτω εργασία δημοσιεύθηκε στα Πρακτικά του Γ΄ συνεδρίου της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών

 

Εισαγωγή

Στην εργασία παρουσιάζεται η καταγραφή των μαγικών μέσων που εμφανίζονται στα ελληνικά λαϊκά παραμύθια, η περιγραφή της χρήσης τους, και του τρόπου απόκτησης. Γίνεται σύγκριση με τα μαγικά μέσα που αναφέρονται στον διεθνή κατάλογο Aarne-Thompson (ΑΤ κατάλογο) στην ενότητα the magic object (το μαγικό αντικείμενο). Καταγράφονται και οι δωρητές, ο τρόπος της εμφάνισής τους και τα κίνητρα για την παραχώρηση του μαγικού μέσου στον ήρωα. Τα παραμύθια που χρησιμοποιήθηκαν για την έρευνα ήταν από τις συλλογές:

• Χατζητάκι-Καψωμένου, Χ., Το νεοελληνικό λαϊκό παραμύθι, Θεσσαλονίκη, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, 2002
• Μέγα, Γ.Α., Ελληνικά παραμύθια, σειρά πρώτη, Αθήνα, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», 1998
• Μέγα, Γ.Α., Ελληνικά παραμύθια, σειρά δευτέρα, Αθήνα, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», 1999

Η εργασία είναι απόσπασμα από μια εκτενέστερη μελέτη με τίτλο Λήψη δώρου και μαγικό μέσο στα σέρβικα και τα ελληνικά λαϊκά παραμύθια, η οποία είχε ως σκοπό την διαπίστωση των ομοιοτήτων και των διαφορών μεταξύ των ελληνικών και των σερβικών λαϊκών παραμυθιών, όπως και την σύγκριση των μαγικών μέσων που παρουσιάζονται σε αυτά τα παραμύθια με τα μαγικά μέσα που αναφέρονται στον ΑΤ κατάλογο. Η μελέτη στηρίζεται στην μορφολογική θεωρία του Βλαντίμιρ Πρόπ, όσο αφορά τους δωρητές και την λήψη δώρου, ενώ ως προς τα χαρακτηριστικά των μαγικών μέσων γίνεται σύγκριση με τις παρατηρήσεις του Μαξ Λίθι σχετικά με το Ευρωπαϊκό λαϊκό παραμύθι. Τα αποτελέσματα της έρευνας διαφέρουν αρκετά από τις αρχικές υποθέσεις. Οι διαφορές σχετικά με τα μαγικά μέσα και τη χρήση τους, όσο μεταξύ των ελληνικών και των σέρβικων παραμυθιών, τόσο και σχετικά με τα αναφερόμενα στον ΑΤ κατάλογο, είναι πολύ περισσότερες από τις ομοιότητες. Όσο αφορά τους δωρητές και τους τρόπους λήψης δώρου, υπάρχουν πολλές ομοιότητες και αντιστοιχούν στα συμπεράσματα του Προπ.

Περιγραφή των μαγικών μέσων και της λήψης δώρου στα ελληνικά λαϊκά παραμύθια

Στο παραμύθι Ο γιος της χήρας τα μαγικά μέσα είναι πεύκο, καπέλο και σπαθί. Όποιος βάζει το καπέλο στο κεφάλι, γίνεται άφαντος. Όποιος έχει το σπαθί, μπορεί να κόψει όλους που βλέπει μπροστά του. Όποιος ανεβαίνει πάνω στο πεύκο και το κουνάει, μπορεί να πάει όπου θέλει. Ο ήρωας τα αποκτά δίνοντας ψεύτικη υπόσχεση σε αυτούς που προσπαθούσαν να τα μοιραστούν. Δεν υπάρχει δωρητής. Αργότερα ο ήρωας αποκτά ακόμα ένα μαγικό μέσο, το κεραμίδι. Όταν το πετάει στο πηγάδι, βγαίνουν ένα σωρό άνθρωποι και κάνουν ό,τι τους διατάξει.

Στο παραμύθι Η κερα-θάλασσα το μαγικό μέσο είναι η βίτσα, η οποία βοηθάει τον ήρωα να επικοινωνήσει με την κερα-θάλασσα. Ο δωρητής είναι μια γριά που ο ήρωας συναντάει τυχαία στο δάσος. Του λέει να πάρει τη βίτσα, να πάει στο γιαλό, να την χτυπήσει στην θάλασσα και να φωνάξει τρεις φορές: «Ω, κερα-θάλασσα!», αν το κύμα είναι ήμερο, και αν είναι άγριο, να μην φωνάξει. Η κερα-θάλασσα δίνει στον ήρωα την κόρη της.

Στο παραμύθι Το γραμματισμένο βασιλόπουλο το μαγικό μέσο είναι τα τριαντάφυλλα. Δεν υπάρχει δωρητής. Ο ήρωας φιλάει την κοπέλα και από τα φιλιά του γίνονται δύο τριαντάφυλλα. Το πρώτο και το δεύτερο τριαντάφυλλο έχουν την αντίθετη δράση. Το πρώτο κάνει από τις λάσπες τον ευθύ δρόμο για να σώσει τον ήρωα, και το άλλο κάνει από τον δρόμο λάσπες για να εμποδίσει τους εχθρούς του ήρωα. Μαγική δράση έχει και το χώμα από το απομακρυσμένο βασίλειο, το οποίο γιατρεύει τα άρρωστα μάτια του βασιλιά.

Στο παραμύθι Η μαγεμένη λίμνη τα μαγικά μέσα είναι δύο βεργίτσες, μία χρυσή και μία αργυρή και τρία αυγά, δύο κοτίσια και ένα χηνίσιο. Ο δωρητής είναι η πεθερά του ήρωα και ο ήρωας τα ζητάει ύστερα από την συμβουλή της γυναίκας του. Για να φωνάξει την πεθερά του, ο ήρωας πρέπει να πει τα μαγικά λόγια: « Κάινανα, κάινανα» και να περιμένει την απάντηση: «Πίκικι, πίκικι». Με το πρώτο χτύπημα της χρυσής βεργίτσας, βγαίνουν τρεις σκλάβες, με το δεύτερο χτύπημα βγαίνει μία σκλάβα με πολλά ρούχα. Το χτύπημα της ασημένιας βέργας φέρνει ολόχρυσο αμάξι με τέσσερα ολόασπρα άλογα. Όλα αυτά χρειάζονται στον ήρωα για να παρουσιάσει αξιοπρεπώς τη νύφη του στον πατέρα του και τα αδέλφια του. Στο χηνίσιο αυγό βρίσκεται ένα στέμμα όλο διαμάντι, δώρο για τον πατέρα του. Στα κοτίσια αυγά βρίσκονται ρολόγια με διαμαντένιες αλυσίδες, δώρα για τα αδέλφια του.

Στο παραμύθι Η Τρισεύγενη η Τρισεύγενη μεταμορφώνεται σε χρυσό χελάκι. Το δίνει μια κοπέλα στον ήρωα για να διασκεδάσει, επειδή ήταν λυπημένος. Το χελάκι πηδάει και χορεύει για τον ήρωα και του γλείφει το χέρι. Αργότερα είναι αναγκασμένος να το σφάξει, αλλά από τα κόκαλά του φυτρώνει μια λεμονιά. Ξεριζώνουν τη λεμονιά και ρίχνουν το κούτσουρο μπροστά στη βρύση. Το κούτσουρο βγάζει φωνή και λέει την ιστορία της Τρισεύγενης.

Στο παραμύθια Τα χρυσά κλαδιά και ο Αλίμονος τα μαγικά μέσα είναι τα τσαρούχια που όταν τα φοράς, δεν ακούγεσαι, η τραγιάσκα που όταν την φοράς, δεν φαίνεσαι και το ανίκητο σπαθί, που όταν το τραβάς, νικάς και σκοτώνεις όλους. Ο δωρητής είναι ο δράκος, επειδή ο ήρωας τον νίκησε. Μαγική δράση έχει και ένα αυγό, που, όταν το σπας, έρχεται ένας Αράπης. Στο τέλος του παραμυθιού εμφανίζεται και το αθάνατο νερό, το οποίο ζωντανεύει τον ήρωα και το άλογό του.

Στο παραμύθι Το αλαφάκι τα μαγικά μέσα είναι καρύδι, φουντούκι και αμύγδαλο. Στο καρύδι είναι το φόρεμα που είναι ο ουρανός με τα άστρα, στο αμύγδαλο το φόρεμα που είναι η γη με τα λουλούδια και στο φουντούκι το φόρεμα που είναι η θάλασσα με τα ψάρια.

Στο παραμύθι Το παραμύθι του σπανού τα μαγικά μέσα είναι τρίχα και φτερά. Ο ήρωας συμβουλεύεται από τη μοίρα του πώς να τα πάρει. Οι δωρητές είναι τα λιοντάρια, τα μερμήγκια και οι μέλισσες. Τα δίνουν στον ήρωα σαν δείγμα ευγνωμοσύνης, επειδή τους έδωσε να φάνε, με σκοπό να μπορέσει να τους καλέσει όταν χρειαστεί την βοήθειά τους. Για να καλέσει τους δωρητές, ο ήρωας πρέπει να βάλει την τρίχα και τα φτερά στη φωτιά. Του σώζουν τρεις φορές τη ζωή. Στο τέλος ο ήρωας σκοτώνεται, αλλά τον ξαναζωντανεύουν το αθάνατο νερό και τα μαγικά λόγια.

Στο παραμύθι Το χρυσό κουτάκι το μαγικό μέσο είναι το κουτάκι. Ο ήρωας το αγοράζει, μην ξέροντας για τις μαγικές ικανότητές του. Το κουτάκι μιλάει και συμβουλεύει τον ήρωα πώς να συμπεριφερθεί με την βασιλοπούλα, και έτσι σώζει τη ζωή του.

Στο παραμύθι Το χρυσό άλογο το μαγικό μέσο είναι το χαλινάρι. Όταν το βουτάνε στη θάλασσα γίνεται ένα άλογο με φτερούγες που μπορεί να πάει τον ήρωα και τον φίλο του στη χώρα της όμορφης. Ο ήρωας μαθαίνει για αυτό το μυστικό κρυφακούγοντας τη συζήτηση της μάγισσας με την κόρη της. Στο τέλος του παραμυθιού η μάγισσα γίνεται δωρητής με τη δική της θέληση, επειδή θέλει να παντρέψει την κόρη της με τον ήρωα. Δίνει στον ήρωα την κορδέλα με την οποία πρέπει να δέσει τον λαιμό του παιδιού για να ξαναζωντανέψει.

Στο παραμύθι Η Ανδραβίδα που έγινε χρυσόψαρο το μαγικό μέσο είναι η βέργα. Ο δωρητής είναι η αδελφή του ήρωα. Τρεις φορές δίνει τη βέργα στον ήρωα και του σώζει τη ζωή. Τη βέργα τη χτυπάει τρεις φορές και γίνεται ό,τι πει.

Στο παραμύθι Ο πολυφουμισμένος δράκος το μαγικό μέσο είναι η σκόνη με την οποία ο ήρωας κάνει τον δράκο να κοιμηθεί. Ο δωρητής είναι μια γριά που συναντάει τυχαία στο δρόμο και την βοηθάει. Αργότερα μαθαίνει ότι αυτή η γρια ήταν η καλή μοίρα. Ο ήρωας ελευθερώνει δυο βασιλοπούλες και του δίνουν μια χρυσή βεργίτσα, με την οποία σε πολλά ζώα δίνει πίσω την ανθρώπινη μορφή.

Στο παραμύθι Η πετρωμένη μαγικές ιδιότητες έχουν τα όργανα της όρνιθας. Κατά λάθος τα τρώνε τρία παιδιά. Αυτό που έφαγε το κεφάλι μπορεί να ακούσει τα μυστικά όλου του κόσμου, αυτό που έφαγε την καρδιά έγινε καρδιογνώστης και εκείνο που έφαγε τα τζιγεράκια θα βρίσκει κάθε πρωί δέκα χρυσές λίρες κάτω από το μαξιλάρι του. Οι καινούριες ιδιότητες βοηθάνε τα παιδιά να σωθούν από την κακιά μητριά.

Στο παραμύθι Η Πούλια και ο Αυγερινός τα μαγικά μέσα είναι μαχαίρι, χτένα και αλάτι. Ο δωρητής είναι μια γρια από τη γειτονιά. Τα μαγικά μέσα βοηθάνε την ηρωίδα και τον αδελφό της να δραπετέψουν από την μητριά τους. Όταν πετάνε το μαχαίρι, γίνεται κάμπος που δεν έχει άκρα. Από το χτένι γίνεται ένας πυκνός λόγγος από αγκάθια. Όταν σκορπάνε το αλάτι γίνεται μεγάλη λίμνη που η μητριά δεν καταφέρνει να περάσει.

Στο παραμύθι Η Μυρσίνα το μαγικό μέσο είναι η κουλλούρα και το δαχτυλίδι. Την κουλλούρα η ηρωίδα ήδη την έχει και την συμβουλή για την χρήση της την παίρνει από ένα δέντρο. Η κουλλούρα την βοηθάει να βρει έξοδο από το δάσος. Το δαχτυλίδι έχει αρνητική επίδραση στην ηρωίδα. Το παίρνει από τις αδελφές της, με ψεύτικη πληροφορία ότι ήταν από την μητέρα τους. Μόλις το βάζει στο δάχτυλο, γίνεται σαν νεκρή. Την σώζει ένα βασιλόπουλο, βγάζοντας το δαχτυλίδι.

Στο παραμύθι Ο μύλος το μαγικό μέσο είναι ένας μύλος για καφέ, ο οποίος, όταν τον γυρίζεις, βγάζει γρόσια, φλουριά, φαγιά, κάθε λογής πράγματα. Οι δωρητές είναι οι δαίμονες, επειδή ο ήρωας τους φέρνει αρνί για δώρο. Με τον μύλο ο ήρωας καταφέρνει να ταΐσει την οικογένειά του. Όταν του τον παίρνει ο κακός αδελφός του, ο μύλος αρχίζει να βγάζει ασταμάτητα αλάτι και βουλιάζει το καράβι του.

Στο παραμύθι Ήλιος και Φεγγάρι τα μαγικά μέσα είναι όρνιθα, τραπεζομάντιλο και ξύλο. Οι δωρητές είναι ο ήλιος και το φεγγάρι, επειδή ο ήρωας τους βοήθησε τρεις φορές να λύσουν το πρόβλημά τους. Η όρνιθα γεννάει μια χούφτα φλουριά όποτε της το λέει. Όταν ανοίγει το τραπεζομάντιλο βρίσκει να φάει ό,τι επιθυμεί. Αν πει στο ξύλο: «Ξύλο, μη χτυπάς!», αυτό χτυπάει ασταμάτητα. Το ξύλο τον βοηθάει να πάρει πίσω την όρνιθα και το τραπεζομάντιλο, τους οποίους είχε χάσει.

Στο παραμύθι Το λαλουσάκι και το σκουφάκι τα μαγικά μέσα είναι το σακουλάκι, το λαλουσάκι και το σκουφάκι. Ο δωρητής είναι ο πατέρας του φιδιού, του οποίου τη ζωή έσωσε ο ήρωας. Όταν βάζεις στο σακουλάκι τους άσπρους παράδες, γίνονται φλουριά. Όταν λαλείς το λαλουσάκι, έρχονται σαράντα δράκοι και κάνουν ό,τι θέλεις. Όταν φοράς το σκουφάκι, δεν φαίνεσαι. Ο ήρωας πεθαίνει σύντομα, και τα μαγικά μέσα γίνονται ιδιοκτησία του γιου του. Τα χάνει, και για να τα ξαναποκτήσει χρησιμοποιεί τα μαγικά σύκα. Όποιος τρώει τα μαύρα σύκα, βγάζει κέρατα, και όποιος τρώει τα άσπρα, χάνει τα κέρατα.

Στο παραμύθι Η χελώνα και ο Ρεβιθάκης τα μαγικά μέσα είναι το τεντζεράκι και το καλαθάκι,. Το τεντζεράκι μπορεί να χορτάσει ψάρι το στράτευμα του βασιλιά. Ο ήρωας, ύστερα από τη συμβουλή της γυναίκας του, το παίρνει από την μητέρα της, τη θάλασσα.. Για να εξασφαλίσει το φαΐ, φτάνει να βάλει μια κουτάλα μέσα στο τεντζεράκι. Το καλαθάκι το παίρνει με τον ίδιο τρόπο και εξασφαλίζει αρκετά σταφύλια για το στράτευμα του βασιλιά. Τα μαγικά μέσα βοηθάνε τον ήρωα να κρατήσει τη γυναίκα του.

Στο παραμύθι Του ψαρά το παιδί τα μαγικά μέσα είναι μήλο, τρίχα, πούπουλο και φτεράκι. Η γοργόνα χαρίζει το μήλο στον γέροντα να το φάει για να γεννήσει η γυναίκα του του χρόνου ένα αγοράκι. Το αγόρι βοηθάει το γουρούνι, τον αετό και το μερμήγκι και του δίνουν την τρίχα, το πούπουλο και το φτερό. Πρέπει να τα κάψει για να καλέσει τους δωρητές. Προτού χρησιμοποιήσει αυτά, καίει το λέπι και καλεί την γοργόνα. Στο παραμύθι όμως δεν αναφέρεται πώς πήρε το λέπι. Και οι τέσσερις δωρητές τον βοηθάνε να παντρευτεί την βασιλοπούλα.

Στο παραμύθι Ο Σταχτοπούτης Το μαγικό μέσο είναι το δαχτυλίδι. Ο ήρωας το παίρνει από τον πατέρα του φιδιού, το οποίο έχει σώσει. Από το δαχτυλίδι βγαίνει ο Αράπης, που κάνει ό,τι του διατάξει ο ήρωας. Ο ήρωας χρησιμοποιεί το δαχτυλίδι περισσότερες φορές, για να εξασφαλίσει άνετη ζωή.

Στο παραμύθι Ο βαφτιστικός του βασιλιά κι ο σπανός τα μαγικά μέσα είναι το φτερό του αετού, το φτερό του μερμηγκιού, το λέπι του ψαριού και το κεντρί της μέλισσας. Ο ήρωας τα παίρνει επειδή βοήθησε τα ζώα. Πρέπει να τα κάψει για να καλέσει τους δωρητές. Τον βοηθάνε όλοι για να παντρευτεί την βασιλοπούλα.

Στο παραμύθι Η Ανθούσα, η ξανθούσα, η χρυσομαλλούσα τα μαγικά μέσα είναι οι χτένες, αραιή και πυκνή και η πετσέτα (το πεσκίρι). Τα παίρνει μαζί της η κοπέλα του ήρωα για να τους βοηθήσουν να δραπετέψουν από τη μητέρα της. Τα εμπόδια που κάνουν οι χτένες δεν είναι αρκετά μεγάλα, ενώ το πεσκίρι γίνεται θάλασσα και η μητέρα-δράκαινα δεν καταφέρνει να περάσει.

Στο παραμύθι Αδρεφός και αδερφή το μαγικό μέσο είναι η καρφίτσα και έχει αρνητική επίδραση στην ηρωίδα. Μια γύφτισσα της το καρφώνει στο κεφάλι και γίνεται πουλάκι. Ο βασιλιάς χαϊδεύει το πουλάκι, τυχαία βρίσκει και βγάζει την καρφίτσα και το πουλάκι γίνεται πάλι κοπέλα.

Στο παραμύθι Τα δώδεκα αδέρφια που εγίνονταν πουλιά τα μαγικά μέσα είναι τα φορέματα, στα οποία η ηρωίδα δίνει πίσω την ανθρώπινη μορφή. Τις πληροφορίες για τα φορέματα τις παίρνει από μια γρια, στην οποία φέρθηκε ευγενικά.

Στο παραμύθι Τα δίδυμα αδέρφια τα μαγικά μέσα είναι τρίχα, δαχτυλίδι και δυο βεργίτσες. Η τρίχα είναι από τα μαλλιά της βασιλοπούλας. Την δίνει στον ήρωα για να τον βοηθήσει να την παντρευτεί. Πρέπει να δέσει την τρίχα στο σπαθί για να καταφέρει να κόψει το κούτσουρο. Η βασιλοπούλα δίνει και το δαχτυλίδι, με τον ίδιο σκοπό. Βάζει το δαχτυλίδι στο νερό να παγώσει για να μην χυθεί. Για άγνωστους λόγους μια γρια πετρώνει τον ήρωα. Το κάνει με μία βεργίτσα, την πράσινη. Με την κόκκινη βεργίτσα γίνεται πάλι άνθρωπος.

Στο παραμύθι Ο ακαμάτης τα μαγικά μέσα είναι το σπαθάκι, το σκουφί και ένα κομμάτι χαλί. Το σπαθάκι κάνει ό,τι του πεις. Το σκουφάκι κάνει αυτόν που το φοράει άφαντο. Όποιος κάτσει στο χαλί, τον πάει όπου θέλει . Ο ήρωας τα παίρνει απατώντας τους ιδιοκτήτες. Χρησιμοποιεί το σκουφάκι και το χαλί, αλλά όχι και το σπαθί.

Στο παραμύθι Ο κυρ Σιμιγδαλένιος τα μαγικά μέσα είναι το καρύδι, το αμύγδαλο και το φουντούκι. Οι δωρητές είναι το φεγγάρι και η μητέρα του, ο ήλιος και η μητέρα του κα τα άστρα και η μητέρα τους. Τα δίνουν στην ηρωίδα επειδή την λυπήθηκαν. Η ηρωίδα τα σπάει και βρίσκει χρυσά αντικείμενα τα οποία την βοηθάνε να περάσει τρεις νύχτες με τον άνδρα που αγαπάει.

Τα μαγικά μέσα στα ελληνικά λαϊκά παραμύθια

Τα μαγικά μέσα που εμφανίζονται στα ελληνικά λαϊκά παραμύθια είναι: πεύκο, καπέλο, σπαθί, κεραμίδι, βεργίτσα, τριαντάφυλλο, αυγό, κόκαλα, κούτσουρο, τσαρούχια, σκούφος, καρύδι, αμύγδαλο, φουντούκι, τρίχα, φτερό, κουτάκι, κορδέλα, χαλινάρι, σκόνη, όρνιθα, όργανα όρνιθας, μαχαίρι, χτένα, αλάτι, κουλλούρα, δαχτυλίδι, μύλος, τραπεζομάντιλο, ξύλο, σακουλάκι, λαλουσάκι, σύκο, τεντζεράκι, μήλο, πούπουλο, λέπι, κεντρί, πετσέτα, καρφί, φόρεμα, χαλί.

Μερικά αντικείμενα έχουν την ίδια δράση σε όλα τα παραμύθια, και για κάποια άλλα η χρήση διαφέρει αρκετά από παραμύθι σε παραμύθι.

Το σπαθί κόβει τους εχθρούς. Το καπέλο και ο σκούφος κάνουν αυτόν που τα φοράει άφαντο. Η βέργα (βεργίτσα) έχει σχεδόν απεριόριστες δυνατότητες, ακόμα και να δίνει και να παίρνει ζωή. Κάποτε για την χρήση της είναι απαραίτητα και τα μαγικά λόγια. Συνήθως στο παραμύθι δεν χρησιμοποιείται μόνο μία φορά.

Όταν το κεραμίδι πέφτει στο πηγάδι, βγαίνουν πολλοί άνθρωποι που εκτελούν όλες τις διαταγές. Τα τριαντάφυλλα κάνουν το δρόμο λάσπη, και την λάσπη δρόμο. Το αυγό κρύβει μέσα του χρυσά και διαμαντένια αντικείμενα, αλλά και ολόκληρο τον Αράπη, ο οποίος μπορεί να κάνει το οτιδήποτε. Το κουτάκι μιλάει. Και το κούτσουρο μιλάει, και γίνεται κοπέλα. Από τα κόκαλα βγαίνει δέντρο. Όποιος φοράει τα τσαρούχια, δεν ακούγεται όταν περπατάει. Στο καρύδι, αμύγδαλο και φουντούκι κρύβονται υπέροχα φορέματα.

Τρίχα, φτερό, πούπουλο, λέπι, κεντρί, όταν καίγονται, φέρνουν τα ζώα δωρητές που βοηθάνε τον ήρωα.

Κορδέλα, δεμένη γύρω από το λαιμό του πεθαμένου, του δίνει ζωή.

Το άλογο με φτερούγες είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον φαινόμενο. Συνήθως στα παραμύθια τα ζώα, αν και έχουν μαγικές ιδιότητες, έχουν την κανονική τους μορφή. Στα παραμύθια το άλογο καθόλου δεν χρειάζεται φτερούγες για να πετάξει. Ίσως οι φτερούγες μπορούν να εξηγηθούν ως κληρονομιά από την μυθολογία.

Η σκόνη χρησιμοποιείται για να κοιμίσει τον δράκο. Η όρνιθα βγάζει φλουριά όποτε της ζητηθεί. Όποιος τρώει το κεφάλι της όρνιθας, ξέρει τα μυστικά όλου του κόσμου. Όποιος τρώει την καρδιά της, γίνεται καρδιογνώστης, Όποιος τρώει τα τζιγεράκια της, κάθε πρωί βρίσκει δέκα φλουριά κάτω από το μαξιλάρι του.

Αρκετά αντικείμενα χρησιμοποιούνται για να δημιουργήσουν εμπόδια – μαχαίρι, χτένα, πετσέτα, αλάτι.

Το δαχτυλίδι και το καρφί έχουν αρνητική δράση στον ήρωα. Το δαχτυλίδι κάνει την κοπέλα που το φοράει να φαίνεται νεκρή. Από το καρφί καρφωμένο στο κεφάλι της, η κοπέλα γίνεται πουλί. Το δαχτυλίδι μπορεί να είναι και χρήσιμο. Από μέσα του βγαίνει ο Αράπης που πραγματοποιεί όλες τις ευχές. Το δαχτυλίδι παγώνει το νερό για να μην χυθεί.

Οι δωρητές στα ελληνικά λαϊκά παραμύθια

Δωρητής συχνά είναι μια γριά, την οποία ο ήρωας συναντάει τυχαία στο δάσος. Αρκετές φορές αναφέρεται αργότερα ότι αυτή η γριά είναι η μοίρα. Κάποτε χρειάζεται ο ήρωας να είναι ευγενικός μαζί της και να της προσφέρει βοήθεια, ενώ κάποτε η λήξη δώρου γίνεται χωρίς καμία αφορμή.

Δωρητής μπορεί να είναι και μάγισσα, συνήθως με άσχημο σκοπό. Ο σκοπός είναι καλός όταν θέλει να κάνει τον ήρωα να παντρευτεί την κόρη της. Κάποτε λέει το μυστικό χωρίς να ξέρει ότι την κρυφακούν.

Επίσης συχνά ο ήρωας αποκτά τα μαγικά μέσα απατώντας δύο ή τρεις ανθρώπους, οι οποίοι δεν ξέρουν πώς να τα μοιραστούν.

Πολύ συχνά η σύζυγος ή η μέλλουσα νύφη δίνει οδηγίες στον ήρωα για το πώς να αποκτήσει τα μαγικά αντικείμενα. Τις περισσότερες φορές πρέπει να τα ζητήσει από τους γονείς της ή τα αδέλφια της.

Ο νικημένος δράκος γίνεται δωρητής. Δωρητής είναι και ο βασιλιάς των φιδιών. Σε ένα παραμύθι δωρητής είναι η γοργόνα.

Κάποτε ο ήρωας αγοράζει το μαγικό μέσο μην ξέροντας ότι είναι μαγικό.

Κάποια μαγικά μέσα ο ήρωας αποκτά τυχαία.

Αρκετές φορές ο ήρωας αποκτά τα μαγικά μέσα επειδή προκάλεσε λύπη του δωρητή, είτε αυτός είναι η γειτόνισσα, είτε ο ήλιος και η μητέρα του, το φεγγάρι και η μητέρα του, τα άστρα και η μητέρα τους.

Δέντρο μπορεί να είναι και δωρητής και μαγικό μέσο.

Σύγκρισή με τον διεθνή ΑΤ κατάλογο - συμπέρασμα

Τα μαγικά μέσα από τον ΑΤ κατάλογο που υπάρχουν στα ελληνικά λαϊκά παραμύθια είναι: δαχτυλίδι (ΑΤ 560), κουτί (ΑΤ 560B*), βέργα (ΑΤ 563), σακούλα (ΑΤ 564, ΑΤ 566, ΑΤ 580*), μύλος (ΑΤ 565), καρδιά πουλιού (ΑΤ 567), λαλουσάκι (ΑΤ 570, 570 B*, 594**), φτερό (ΑΤ 573*), μαχαίρι (ΑΤ 576, ΑΤ 576 B*), σπαθί (ΑΤ 576С*), καπέλο (ΑΤ 581*), τεντζεράκι (591), χαλινάρι (ΑΤ 594*).

Τα μαγικά μέσα που υπάρχουν στα ελληνικά λαϊκά παραμύθια, αλλά δεν υπάρχουν στον ΑΤ κατάλογο είναι: σκούφος, καρύδι, φουντούκι, αμύγδαλο, τρίχα, λέπι, μήλο, τραπεζομάντιλο, ξύλο, πεύκο, κεραμίδι, τριαντάφυλλο, αυγό, κούτσουρο, τσαρούχια, πούπουλο, κεντρί, σκόνη, όρνιθα, πετσέτα, καρφί, αλάτι, χτένα, κουλλούρα, σύκο, σταφύλια, φόρεμα, χαλί.

Μόνο 13 από τα μαγικά μέσα στα ελληνικά παραμύθια αναφέρονται στον διεθνή ΑΤ κατάλογο. Αρκετές φορές όμως η χρήση τους δεν αντιστοιχεί στην χρήση που έχουν στα ελληνικά παραμύθια. Συχνά διαφέρουν και οι τρόποι απόκτησης. 28 μαγικά μέσα από τα ελληνικά παραμύθια δεν αναφέρονται πουθενά στον κατάλογο.

Ο σκοπός της εργασίας ήταν αποκλειστικά η καταγραφή των μαγικών μέσων, των δωρητών και τον τρόπων απόκτησης των μαγικών μέσων στα παραμύθια από τις συγκεκριμένες συλλογές, με ελπίδα ότι σε κάποια μελλοντική εργασία θα μπορέσει να γίνει και η προσπάθεια εξήγησης των λόγων για τόσες διαφορές ανάμεσα στα ελληνικά και τα υπόλοιπα παραμύθια που καταγράφονται στον διεθνή ΑΤ κατάλογο.